It's Easy to Protect Your Family's Smile – Niuean version

Mukamuka ke puipui e mamali he magafaoa haau!

Mena taute noa, moe mukamuka foki mahaau!

Omai ke tutala nifo

Hea 0800 TALK TEETH (0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz

Puhala ke moua aki e mamali malolō ma e haau a tama

Manako oti a tautolu ke foaki e kamataaga kua mua atu he mitaki ma e ha tautolu a tau fanau. Manako a tautolu ke tutupu olaola, atihake mo e momoui a lautolu. Lagomatai lahi e tau nifo mitaki ke he atihakeaga he tama ke maeke a lautolu ke kai mo e vagahau fakamitaki. Aoga lahi e tau nifo mitaki ke lagomatai aki e malolō he loto he tagata he magaaho ka lahi ai a ia.

To moua e koe ki loto he tohi nai e tau talahauaga mo e tau hatakiaga ke leveki tumau aki e tau nifo mo e mamali he haau a tama. Ti fakamolemole foaki 5 e minute haau ke totou mo e fai maamaaga ke he tau nifo mitaki. Ka manako ke iloa falu a talahauaga ti matutaki ke he 0800 Talk Teeth (0800 825 583).

Tau matakupu

Ma e lagomataiaga haau

Fluoride mo e kiva

Levekiaga he tau nifo he tama haau

Lima e lagatau ke moua aki e mamali malolō

Ta nifo ke he tau magahala

Tau kai malolō, tau nifo mitaki

Ma e lagomataiaga haau

Moua noa e lagomatai nai

Tonuhia e tau fānau ha Niu Silani ke moua noa e tau lagomatai nifo mai he 0 ke he 17 e tau tau a to hoko e aho fānau 18. Kua aoga lahi ke fakamau tuai e tama haau ke fakatoka haana a tiviaga fakamua. Fano mua e tama haau he vahāloto he 1 mo e 2 e tau tau. To fakailoa atu he tau tagata gahua nifo haau a tau magaaho ke tivi ai e tau nifo ka fakamau haau a higoa.

Mena mukamuka ke fakamau, ko e hea atu noa nī ke he 0800 Talk Teeth (0800 825 583). To lagomatai e mautolu a koe mo e fakafano atu e tau laupepa hako ke fakapuke. Kaeke kua nofo e tama haau he aoga fakamahani po ke aoga he tau fānau ikiiki ti fakapuke e tau laupepa mo e fakafano atu ke he taute nifo he matakavi ne nofo ai a koe. Kaeke kua nākai iloa e koe e matakavi ia ti hea mai ki a mautolu po ke finatu ke he www.letstalkteeth.co.nz

Kaeke kua 9 po ke molea atu e tau tau he tama haau, maeke a koe ke fifili e taute nifo haau. Fakapuke e tau laupepa ti age ke he haau a taute nifo.

Kaeke ke nākai fai matutakiaga e tagata taute nifo haau mo e Matakau Malolō Tino ti hea atu ke he 0800 Talk Teeth ke moua e taha tagata taute nifo tata ke he haau a kaina.

Tauteaga ma e falu a taute nifo atu foki

Ka manako e tama haau ke fai taute nifo atu foki to fakamatutaki atu a koe ke he taha taute nifo foki. Nākai totogi tupe e loga he tau tauteaga nai ka e totogi e tau tauteaga tuga e orthodontics (fakalataha mo e tau braces). Tala ke he faahi gahua nifo haau ke lata ma e tau totogi mo e tau pūhala ke totogi aki.

Fakakia tumau

Ua fakatali ke kelea e tau nifo ka e uta tumau e tama haau ke tivi haana a tau nifo. To talaatu he haau a taute nifo e tau magaaho ke liuaki atu ai e koe haau a tama. Ka uta tuai e tau tama ikiiki ti maeke ke taute tuai e tau lekua. Fakamau ke he magaaho nākai lolelole e tama haau mo e fiafia tumau ke oatu ke he taute nifo. Fakaaoga tumau e tau vagahau fakaohooho tuga ke “leveki e tau nifo haau ke mitaki” mo e “taute haau a mamali ke mitaki”.

Mukamuka, aifai totogi, moe nakai tomui ke fakapuke e pepa mae tama haau.

Fakahagahaga mitaki he tau nifo

Taute noa e tau nifo ti taute noa foki e:

• Tauteaga ke tivi noa nī, kumi ko e fai popo nakai mo e kitekite ke he tau meamea ko e fai lekua nakai.
• Maeke ke hulu ke kitia e falu a lekua ne nākai maeke ke kitia.
• Lagomatai e tau tauteaga fluoride ke ua popo vave e tau nifo.
• Maeke foki ke pili e tau nifo kua kamata popo.
• Kana ke uta kehe e tau kiva mai he tau nifo.
• Maeke ke pao e tau nifo kua popo.
• Maeke foki ke taaki e tau nifo kua kai moko mo e popo.

Fluoride po ke kiva

Kiva: koe tala nakai mea

Ko e kiva ko e tau pilipili molū ne pilipili ke he tau nifo he tau aho oti. Ka nākai fakameā ti maeke he tau kiva nai ke fakapopo haau a tau nifo mo e lolelole e tau meamea. Gahua fakalataha e tau moko mo e tau kiva ka lauia ai e suka ke moumou e nifo ti ka leva he pihia ti pūpū ai haau a tau nifo.

Mamahi ti hagahaga kelea e tau pūpū nai ti fakahiku ke fai tauteaga foki ke he tau nifo. Kana aki e vai ne toka ai e fluoride, kai e tau kai malolō tino mo e finatu tumau ke taatu e tau nifo ke tivi mo e taute he tau pulotu taute nifo ke kana e tau kiva mo e pili e tau pūpū.

Levekiaga ke he tau nifo ha tautolu

Ko e kanavakau aoga lahi e fluoride ke uta kehe e tau kiva. Ko e taha koloa mau tuai a nai ne hā i ai ke he matagi, kelekele, vaimagalo, vai tahi tau lākau mo e loga he tau mena kai. Ko e lahi he tau fluoride ne kai e tautolu mena moua mai he tau kai, tau inu mo e tau vai kana nifo. Holo viko tumau he tau nifo e fluoride ne moua mai he tau kai, tau inu mo e mai he ifo gutu ke puipui aki e tau nifo.

Ua e pūhala ne lagamatai aki he flouride e tau nifo ha tautolu:

• Fakamalolō e tau nifo ke tupu
• Maeke ke fakahagahaga mitaki e tau popo foou.

Levekiaga he tau nifo he tama haau

Kana tumau e tau nifo haau ke mata mitaki mo e fiafia a koe ti puipui foki mai he tau popo mo e tau gagao meamea. Ka kamata tupu e tau nifo he tama haau ti kamata ke kana. Fakamahani e tama haau ke kana lagaua e tau nifo he taha e aho – ka oti e kai pogipogi mo e to fano ke mohe. Ko e magaaho ka meake he tama ke totō e pene mo e kamata tohitohi (lima tau) kua maeke tuai a ia ke kana haana a tau nifo. Kua lata a koe ke leveki atu ki a ia ka kana e tau nifo a to valu haana a tau tau.

Kana fēfē

Ka fai nifo e tama haau ti kamata ke kana. Tuku fakatote e vai kana nifo fai fluoride ke he kana nifo molū ke lata ma e tama ki lalo hifo he ono tau, fakalaukauka hake maana kua molea hake e ono tau. Mena to hagahaga kelea ke kana e tau nifo he tama tote haau ka e lali tumau hā ko e pūhala hanai ke moua aki e tau nifo mitaki mo e moua aki foki e tau mitaki he haana a tau nifo mau tumau. Liga mukamuka kaeke ke tū a koe i tua he tama haau ti fakalifa atu haana a ulu ki tua ka e kana a koe.

Loto mo fafo

Kana viko a loto, kana e matutakiaga he tau nifo mo e tau meamea pihia foki mo luga. Kana vikoviko e tau nifo mua pihia mo e tau faahi tata ke he tau meamea.

Anu ka e ua fufulu

Manatu ke fakaako e tama haau ke anu mai ki fafo ka oti e kana, ua fufulu aki e vala vai ka e toka e tau tama vala fluoride he vai kana nifo ke leveki aki e tau nifo.

Kave fakameā nifo

Maeke he kave nai ke fakameā mai e tau kiva mo e tau valavala mena kai he tau avaava nifo. Hoko ke he tau avaava ne nākai hoko e kana nifo ki ai. Kua lata e tama ke fakaaoga e kave nai ka piki lahi e taha nifo ke he taha. Kamata fakamua ka kamata tupu e tau nifo i tua. Taute mua e koe to age ke taute ne ia haana. Taute lagataha he aho ti kaeke kua nākai iloa ke taute ti tala ke he haau a tagata taute nifo he 0800 Talk Teeth (0800 825 583).

Tivi e tau nifo

Lagaki fakaeneene hake tumau e laugutu luga he tama haau ke tivi a loto he gutu. Ko e pūhala mukamuka haia ke kitia ka kamata popo e tau nifo ke taute tuai. Kumi e tau ilaila tea he matafū meamea mua atu ke he tau nifo mua i luga. Kumi e tau nifo kua kehe e tea po ke fai vala kua malipi. Tivi ko e mitaki nakai e tau meamea, ai fufula po ke toto. Fano ke he haau a tagata taute nifo ka fai lekua. Hea e 0800 Talk Teeth (0800 825 583) kaeke kua nākai iloa e koe e mena ke taute.

Lima e lagatau ke moua aki e mamali mitaki

1. Kana e tau nifo lagaua he aho aki e vai kana nifo flouride.
2. Fano tumau ke uta e tau nifo ke tivi.
3. Lagaki hake e laugutu he tama haau lagataha he mahina ke tivi e tau nifo mo e tau meamea he tama haau.
4. Fifili e tau kai fakatō hoge malolō tino.
5. Inu e vai po ke huhu.

Manamanatu mitaki

Ua nimo ke nava e tama haau he kana e tau nifo mo e mitaki haana a mamali.

Tau nifo he tau magahala kehekehe

Tau nifo huhu

Ka pūpū mai e tau nifo ti kamata ke kana. Kamata kitia e tau nifo he ono mahnia mo e ka tolu e tau ti kua tupu e tau nifo he tama haau – koe 20 e nifo huhu. Kua aoga lahi  ke leveki e tau nifo huhu hā ko e tau nifo nai ke tupu mai ai e tau nifo tumau mo e fakahakohako e tupuaga he tau nifo nai.

Mamahi e tau nifo mua ka popo ti tauhele foki ke he tupuaga he tama. Falu magaaho kua fakakite he popo nai to popo foki e tau nifo tumau. Kana lagaua tumau he aho, mogo pogipogi mo e to fano ke mohe, aki e vai fluoride ko e pūhala nī a ia ke leveki aki e tau nifo ke ua popo.

Magaaho mohe

Taatu e tama ke fakamohe mo e taha pepa ka e tiaki e lupo. Ka mohe mo e lupo he gutu ti uta kehe.

Tau lupo & tau koloa monomono

Maeke he tau apa inu, tau inu humelie, tau huhua fua lākau po ke tau huhu humelie ke fakakelea e tau nifo he tama haau mua atu ke he tau magaaho ka mohe ai. Pūpū e tau nifo he tau tama mukemuke ka leva e monomono he tau lupo inu humelie po ke momohe ka e toka e tau lupo he tau gutu. Ka mohe e tama mo e lupo he gutu ti ai ai fai ifo lahi haana a gutu ke uta kehe aki e tau huhua kona ne fakapopo aki e tau nifo. Lali ke fakaaoga e kapiniu mo inu ka e tiaki e lupo. Mua atu e vala vai po ke huhu. Ua fufui e koloa monomono he tama haau he ha mena humelie ha ko e popoaga hanai he tau nifo. Kua lata e tau koloa monomono ke meā, ai fai mena humelie i ai ti ai fakaaoga mo e falu.

Tau nifo tumau

Ka ono e tau ti kamata e tau nifo ke ua aki ke tupu hake. Tupu e tau nifo nai ke oti (ai ko e tau nifo i tua) ka 14 e tau tau moui. Ko e magaaho ne tutupu ai e tau nifo, kua lata he tau fānau ke fakatumau e aga ke kana lagaua e tau nifo he aho mo e tumau foki ke fakameā e tau nifo aki e taha kave mena pauaki.

Tau tau 13 ke he 19

Loga e tau hikihikiaga ke he tau momoui he tau atu tagata nai – kamata he aoga tokoluga, lhoko atu ke kamata gahua ti toka ai tuai e kaina mo e eke ai mo e taha tagata lahi. Manatu ke fakaohooho tumau haau a tama ke tumau ke tivi tumau haana a tau nifo hā kua nākai totogi tupe a to 18 e tau tau. Kua lata a lutolu ke fakatumau ke kana lagaua e tau nifo mua atu ke kana to fano ke mohe.

Inu vai

Inu e kapiniu vai ka oti e inu he taha inu humelie – pete nī kua inu e inu leveki kai.

Tau pā sipote mo e tau pā gutu

Kua lata e tama ke pā haana a gutu ka taute e ha sipote ke puipui aki haana a tau nifo mo e tau meamea. Kua pākia po ke tō taha nifo haau ti finatu fakatepe ke he pulotu taute nifo. Ka pākia e nifo ti tō kua lata ke liu ke fakatū kaeke kua maeke a koe, fakapalapala e nifo ki loto he liu gutu po ke ki loto he kapiniu huhu. Taatu fakamafiti haau a tama mo e nifo ke he haau a tagata taute nifo – neke maeke he tagata taute nifo ke fakahao haau a nifo.

Kai mitaki
Nifo mitaki

Fakahuhu

Fagai aki e huhu matua e tama haau a to manako e tama haau ke kai atu foki – liga magahala ono mahina a ia fakalata. Fagai e mena kai e tama kaeke kua lata ke taute pihia ka tumau ke fagai aki e huhu ke taha e tau.

Tau nifo – tau kai mitaki

Nākai nī ko e kana e levekiaga he tau nifo. Ko e tau vahega mena kai ne kai e tautolu ne moua mai aki e tau ifo kona he tau gutu ha tautolu ne maeke ke fakapopo e tau nifo. Ka tumau e tama haau ke kai mo e inu e tau mena humelie tuga e tau lole, tau keke mo e paka keke humelie, tau huhua fua lākau mo e tau apa inu – to liga to pūpū haau a tau nifo.

Kaeke ke age e tau kai mo e tau inu humelie ke he haau a tama, kua lata nī ke age lavea (lagataha he faahi tapu) he tau magaaho kai. Ko e ifo he gutu ko e puipuiaga haia ma e tau nifo – hā kua hikihiki tumau e tau mena mitaki ma e tau nifo mo e uta kehe foki e tau ifo kona. Ke moua taha magaaho ke gahua mitaki e tau ifo he gutu, kua lata ke fuafua e tau magaaho he tama haau he aho. Kai tolu e kai lahi ti lagaua e kaikai fakatote ko e mena ne mua haia. Fakaokioki e tau nifo haau mai he tau suka ka e foaki age e tau kai malolō tino.

Tau kai fakatū hoge ma e tau nifo

• Falaoa
• Siisi
• Tau lākau kai mata
• Tau popcorn nākai humelie mo e nākai fakamātima
• Tau tega akau
• Iokati

Kapiniu ma e taha mena

Fekau e tama haau ke inu taha e kapiniu vai ka oti e inu humelie. Pete ne nākai fai suka e tau inu leveki kai ka e kaeke kua fai mena kona tuga e diet cola, to maeke he tau mena nai ke moumou e tau nifo he tama haau. Ko e tau inu mitaki mae tama haau ko e vai moe huhu. Ko e loga he tau inu, hā i ai e suka pete nī ko e falu a inu mena ko e suka mau tuai tuga ke he tau huhua fua lākau. Toka e tau inu humelie ke lata ma e tau magaaho kai (kaeke kua pihia) ti fakaaoga e kā inu. Fakaohooho e tama haau ke fifili e vai – hā ko e mena meā mo e moua noa.

Fiha e suka

Drink	Sugar content
Vai	Ai fai suka
Vai fakamanogi	2.5 sipunu tī
Huhu	Ai fai suka
Katuni huhu fakamanogi	3 sipunu tī
Katuni huhua fua lākau	7 e sipunu tī
Inu fakamalolō tino	6 hafa e sipunu tī
Inu sipote	10 e sipunu tī
Apa inu	10 sipunu tī

Nākai totogi tupe e tau gahua taute nifo he haau a maaga

Mena taute noa, moe mukamuka foki mahaau!

Omai ke tutala nifo

Hea 0800 TALK TEETH (0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz

Copyright © 2009 Ministry of Health.
Mukamuka ke puipui e mamali he magafaoa haau!

Tohia i a Aokuso 2009 he Faahi Malolō Tino
PO Box 5013, Wellington, New Zealand

ISBN 978-0-478-33952-9 (Print)
ISBN 978-0-478-33951-2 (Online)