It's Easy to Protect Your Family's Smile – Tokelauan version - HE2263

E faigofie ke puipuia te matakatakata o to kaiga!

E heai he totogi, e faigofie, e avanoe mo koe!

Tatou talanoa agai ki na nifo

Telefoni 0800 TALK TEETH (0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz

E maua vehea e tau tama te matakatakata

Ko ki tatou uma e fofou ke maua e a tatou fanau he kamataga gali ki o latou olaga. E fofou ki tatou ke ola, tuputupu ma manuia ola tou olaga. Ko na nifo  e iloga te taua i te ola tuputupu o tamaiti, e fehoahoani ke kai ma tautala fakalelei ai. E taua na nifo gali ke loto makeke ai ite lumanaki.

I loto o tenei tuhi ka maua ai e koe ni fakama talaga mani apoapoakiga fakatatau ki te tauhiga o na nifo o tau tamaiti. Fakaavanoa he lima minute ke faitau ai na fakamatalaga ke malamalama ai koe kina mea tau nifo. Kafai e iei ni fehili pe fia maua ni fehoahoaniga, oi telefoni mai ki te 0800 Talk Teeth (0800 825 583).

Matakupu

I tau tautuaga

Fuluolaite ma te palake

Taukikilaga ona nifo o tau tama

Lima ia fehohoaniga mo kata gali

Nifo mo te olaga katoa

Meakai lelei, nifo lelei

I tau tautuaga

Tenei tautuaga e heai he totogi

Ko tamaiti o Niu Hila e maua fua e kilatou tenei fehoahoaniga mautu mo te tauhiga o nifo mai te 0 ki te 17 tauhaga, ke katoa te 18 tauhaga kua gata ai. E tāua te fakamau vave o tau tama ki tenei tautuaga, kae ke fakatonu ai tana hiakiga muamua. Ko te hiakiga muamua o tau tama e tatau ke i te vā ote 1 ki te 2 tauhaga. Ka fakailoa atu e na fainifo te taimi kua fakamau mo tau tama.

E faigofie lele te fakamau, telefoni oi oti 0800 TALK TEETH (0800 825 583).

E fehoahoani atu ki matou ma lafo atu na fomu e tatau oi ke fakatumua. Kafai tau tama e ihe Akoga Kamata pe kohe Akoga Pilima, fakatumu na fomu ma lafo ki te fale fai nifo e pili atu kia te koe. Kafai e hē mautinoa, telefoni mai pe ahia te www.letstalkteeth.co.nz Kafai ko tau tamaiti ei te tauhaga 9 pe ko luga ake, e mafai ke filifili e koe tau fainifo. Nā ko te fakatumu lava o tau fomu ma foki ki tau fainifo.

Kafai ko tau fainifo e heai hana konekalate ma te District Health Board, telefoni te 0800 TALK TEETH e mafai oi fehoahoani atu kimatou oi hakili he fainifo e pili ifo kia te koe.

Hokotakiga mo ni etahi togafitiga

Kafai tau tamaiti e ia manakomia ni etahi togafitiga, e faka fehokotaki ietahi fainifo. Ko te lahiga ona togafitiga e hē totogia, kae vaganā ai ko na togafitiga tau kinā kauvae (e aofia ai te haihaiga o nā nifo). Talanoa ki tau faninifo e uiga ki na tau ma na auala e totogi ai.

Hiaki i taimi uma

Na he fakatali ke tupu he fakalavelave ki na nifo, kae kave tau tamaiti ke fai ona hiakiga. Ko tau fomai nifo pe ko te fainifo e taku atu pe fakafia oi kavatu tau tamaiti. Ko te hiakiga o nifo o tau tamaiti ke vave kitea ma togafitia ai loa. E taua te fakatonu he taimi e malohi ai tau tamaiti, ma tokaga ki na ahiahiga ki te fainifo. Fai kiei ni fakakupuga e fakaloto makeke ai ve ko te “tauhi ke ola lelei na nifo” ma “tumau to matakatakata”.

Tokaga ki te ola malolo o nifo

E faigofie, e hē totogia. E heki tuai ke fakamau tau tamaiti

Nifo fakafougia

Togafitiga mahani e aunoa ma he totogi:

• Hiakiga mahani e aofia ai te hiaki na nifo pe pala, e kikila ki na lali ma te gutu katoa pe iei ni fakahetonu.
• Fakaata ke fakamautinoa ai ni fakahetonu ina koga e he kiteagia.
• Togafitiga fuluolaite e fehoahoani ke fakamakeke kina nifo ma teteke kehe te hiama.
• He vali paepae e fai ki luga ona nifo lamu e pulu mai ai ite hiama.
• E fufulu ke kave kehe te palake, ma te togoia o na nifo.
• E fakatumu na nifo kua afaina ite hiama kae ke toe aoga.
• E heki kehe na nifo kua pala ma he toe aoga.

Fuluolaite ma te palake

Palake: He tala kino

Ko te palake e paepae ma pipiki ki na nifo. Kafai e he kavekehea, e afaina ai na nifo ma na lali. Ko te hiama palake e gaioi loa ma te huka e fakatupu ai he ehiti ke fakaliu ai na minolale i na nifo; i he vaitaimi kua pala.

Ko nifo pu e aloa te tigaina ma logokino ma e tatau ke togafitia. Palahi ma fakaaoga he mea fulunifo fuluolaite, kai lelei, hiaki fakauau, ma togafitiga puipuia a na fainifo, e fehoahoani ke taofi te faufauga ote palake mate pala o na nifo.

Puipuiga o tatou nifo

Ko te fuluolaite he kaukupega aogā e fakahagatau agai ki te palake. He elemene tau natula e maua i te ea, kelekele, vai magalo, tai, lakau ma te lahi ona meakai. Ko te lahiga o na fuluolaite e ki tatou maua mai i na vai inu, meakai ma na mea fulugutu. Ko na fuluolaite i loto o na meakai, mea inu ma o tatou havale e loa ta latou fakamama ma puipuia ki na nifo.

E lua ia auala e fehoahoani ai te fuluolaite ki te puipuiga o tatou nifo ke nahe pala:

• E fakamakeke kina nifo fatoa tutupu
• E ia togafitia te kamataga o te pa la ki na nifo uma.

Tauhiga o nifo o tau tamaiti

Ko te palahi fakauau e maua ai e koe te fiafia ma te malohi, kae maihe ai ke teteke kehe te hiama ki na nifo ma na lali. E kamata loa oi kitea na nifo fou o tau tamaiti oi kamata loa palahi. Fakamahani tau tamaiti ke palahi ona nifo fakalua i te aho – i te kua uma te kaiga i te taeao ma te taimi ka moe ai. E mafai loa e te tamaiti oi kuku he penitala ma kamata tuhituhi (ite lima tauhaga), kua tatau ai loa oi mafai e ki latou oi palahi o latou nifo. E manakomia koe ke taukikila ma fakaakoako te palahiga ke katoa te valu tauhaga te matua.

Vehea oi Palahi

E iei loa ni nifo mo tau tamaiti, palahi loa. Fakaaoga ni tama mea fulugutu fuluolaite ki luga o he palahi fulunifo vaivai taigole mo tamaiti i lalo o te 6 tauhaga kae ve he pi te fuaefa e fetauia mo tamaiti kua 6 tauhaga ma luga atu te matutua. E ono faigata oi palahi ia nifo o tau tamaiti pepe, kae taumafai pea auā ko nifo malolo e taua mo te tuputupu o tau tama, kae maihe he lumanaki manuia ki ona nifo. Atonu e faigofie kafai koe e tu i tua o tau tamaiti ma papale malie te ulu ma palahi ona nifo.

I fafo ma loto

Palahi fakatamilo katoa ia loto, te hokoga o na nifo ma na lali, vena ma luga o te koga lamu. Na nifo i mua, ke palahi fakahekolo taigole fakatamilo ke pili ki na lali.

Puaki, na he pūpūa

Fakaako tau tamaiti ke puaki ka uma te palahi o ona nifo. Na he pupūa i ni vai, auā ko na tamamea fuluolaite e totoe a fehoahoani ke puipui na nifo.

Fakamahani folohi

Ko te folohi e fufulu kehea na palake ma ni toega meakai mai na vai nifo ma lalo o te laina o lali. E pa ki na koga e he paea e te palahi. E tatau i te tamaiti oi kamata fakaaoga na folohi kafai kua pikilua ia nifo. Kae maihe lava kafai na nifo o tua kua kitea. I te kamataga, e tatau koe ke folohi na nifo o tau tamaiti, ke ki latou mafaia oi folohi lava o latou nifo. Folohi fakafokotahi i te aho. Kafai e he ke mautinoa oi folohi, faitala ki tau fainifo fakapitoa, pe faitala mai kia te kimatou i te 0800 TALK TEETH (0800 825 583).

Hiakiga o nifo

Huhuke malie te laugutu luga o tau tamaiti fakafokotahi i te mahina ma hiaki ia loto o te gutu. He auala tena e vave kitea ai pe kua iei he kino ki na nifo ma vave togafitia ai. Kikila pe iei ni mea paepae i te laina o lali, kaemaihe lava na nifo mua i luga. Kikila foki pe iei ni koga kua togoia ma lanu kehe pe ko ni nifo kua mihi he katoatoa. Hiaki na lali pe malolohi , e he putaputa pe toto. Fakafehokotaki tau fainifo fakapitoa kafai e iei he mea fakahetonu. Telefoni mai te 0800 TALK TEETH (0800 825 583) kafai koe e he mautinoa pe hea te fai.

Lapatakiga e 5 mo matakatakata

1. Palahi faka lua i te aho i he fuluolaite fulugutu.
2. Fakaauau te hiakiga o nifo.
3. Huhuke te taugutu i mahina takitahi ma hiaki na nifo ma lali o tau tamaiti.
4. Filifili na meakai olamalolo.
5. Inu vai pe ko te huhu.

Fakamakeke

Na he puli ke fakafiafia tau tamaiti i te fufuluga o ona nifo ke tumau ai tona matakatakata.

Nifo mo te olaga

Nifo pepe

E aliga loa na nifo, oi tatau ai loa ke palahi. Ko na nifo mua e kitea i he vaitaimi o te ono mahina, i te tolu tauhaga, kua tatau ai loa ke maua e tau tamaiti te katoaga o nifo pepe e 20”. E taua lele ke tauhi fakalelei ienei nifo auā ko na nifo pepe e taofia te avanoa mo na nifo matutua, e tataki e latou na nifo matutua ki o latou nofoaga tonu.

E pala loa na nifo muamua e ogohia ma toe afaina ai te kai ma te ola tuputupu o tau tamaiti. Ko tenei pala e fakailoa ai e iku e pala foki na nifo matutua. Palahi fakalua i te aho i he fuluolaite fulugutu, ka uma te kai i te taeao ma te taimi ka moe ai, ko te mea pito hili tena e ke faia ke puipuia ai te pala.

Taimi moe

Fakamoe tau pepe i he tala, kae he ko he fagu. Kafai kua tulemoe ma he fagu i te gutu, kave kehe te fagu ma te gutu

Faguinu ma na tami

Ko te huka i na vai inu huamalie, vai inu ehiti, hua o fualakau ma huhu fakahuka e fakakino ai na nifo o tau tamaiti, kae maihe lava te taimi e moe ai. Ko na pepe e ala te pu na nifo aua e huhu mataloa kinā fagu inu e i loto ai na vai inu fakahuka pe ko te momoe ma na fagu i na gutu. Kafai he pepe e moe ma he fagu i tona gutu, e tau heai ni havale e fufulu kehea te ehiti e fakatupua te pala. Taumafai ke fakainu i he ipu kae nahe fakaaoga te fagu. E hili atu te vai pe ko te huhu. Na he loloa te tami a tau pepe ki he mea huamalie, auā ko kinā te kamata ai pala te nifo. E tatau ke fufulu na tami, aunoa ma he mea huamalie, hefe, na he tagohia e ietahi tamaiti.

Nifo tino matutua

I te ono tauhaga te matua, kamata loa tutupu te atulua o nifo. Ko tenei huiga e fakaholo lava ke pa kua iei uma na nifo matutua (vagana ai te nifo poto) ke katoa te 14 tauhaga te matua. Ka koi tuputupu na nifo, e tatau ia tamaiti ke tokakaga oi palahi na nifo fakalua i te aho ma folohi pea lava.

Inu vai

Inu he ipu vai ka uma te inu o mea huamalie – e tuha pe he vai inu taieti.

Tauhaga o te talavou

E lahi na huiga ki olaga talavou – Akoga maualuga, kamata faigaluega, tukua te kaiga ma ola tino matua. E taua lahi lele te tauhi lelei kina nifo ina tauhaga iena. Manatua ke fakamalohia tau tama talavou ke tokaga fano hiaki ona nifo meamanu e heai he totogi ka ko heki 18 ona tauhaga. Fakaauau pea te palahi ona nifo fakalua i te aho; e pito hili te taua te palahi i te po.

Takaloga ma puipuiga o te gutu

E tatau i he tamaiti oi fakaaoga he mea tali gutu e puipuia ai ona nifo ma ona lali. Kafai he nifo e lavea ma galo kikila vave he fainifo. Kafai kua paku kehe, toe tuku ki tona tulaga kafai e mafai. Kafai e heai, toe tuku ki te gutu o te tamaiti, i tafa o te pakoko, pe ko loto o he ipu huhu. Kave tau tamaiti ma tona nifo ki tau fainifo i he taimi vave – atonu e mafai e te fainifo oi hefe mai te nifo o tau tamaiti.

Meakai lelei
Nifo lelei

Fakahuhu i te huahuhu

E aloa te lelei pe ka fakahuhu pea tau pepe ke pa ki te tulaga e manakomia ai ni etahi meakai i tona ono mahina te matua. Kafai kua tatau ai, fakamahani loa ki na meakai e talafeagai ma fakahuhu pea ke katoa te tauhaga tona matua.

Meakai aoga mo nifo

Ko te tauhiga o nifo e he nako te palahi oi oti. Ko na itukaiga meakai e ki tatou kaia e afaina ai te levolo o te ehiti i o tatou gutu ma mafua ai te pala. Ko te kai lahi o tau tamaiti ki na meakai huamalie ma vai inu – ve ko lole, keke ma pihiketi, hua o fualakau ma vai inu mamala – he mautinoaga tena o he pu ki na nifo.

Kafai e ke fokia ki tau tamaiti ni meakai ma ni mea inu huamalie, e hili te foki fakaholoholo (nahe lahi atu ite fakafokotahi ite vaiaho) i taimi o kaiga. Ko na havale ko te totoga ia ote tino e teteke kehe ai te hiama – e ia huia te minerale i na nifo ma fufulu kehea te ehiti. He faiga ke galue lelei ai na havale, tukutapula na kaiga a tau tamaiti i te aho. E tolu ia kaiga ma ni tama meakai i aho takitahi e hili atu tena. Fakamalolo na nifo mai i te huka, kae foki ki ei ni meakai e aoga ma lelei i na vaikaiga.

Meakai tauhi mo nifo

• Fa laoa
• Hihi
• Laulakau mata
• Popukoni he huamalie ma he mahimā
• Nati
• Ioketi

Ko he mea inu

Foki ki tau tamaiti he ipu vai ke inu ka uma tona inu kihe mea huamalie. E moni lava na mea inu taieti e heai he huka e fakaopoopoa ki ei, kae ka iei loa te ehiti, e ve ko te kola taieti, e mafai ke fakapala ai na nifo o tau tamaiti. Ko na mea inu pito hili te aoga mo nifo o tau tamaiti ko te vai ma te huhu. Ko te lahiga o ietahi mea inu e maua ai te huka, moni lava e huamalie, ka e maua ina mea inu natula ve ko na hua fualakau. Tuku na mea inu huamalie mo taimi o kaiga (kafai e iei), ma fakaaoga he hitoloa. Unaki tau tamaiti ke filifili te vai – e lelei e fou ma heai he tau!

E fia te huka?

Drink	Sugar content
Vai	Heai he huka
Vai fakalanu	2.5 hipuni ti
Huhu	Heai he huka
Katuni hua fakalanu (1 cup/250ml)	3 hipuni ti
Katuni hua fualakau (1 cup/250ml)	7 hipuni ti
Meainu fakamalohi (1 cup/250ml)	6 ½ hipuni ti
Vai inu takalo (600ml fagu)	10 hipuni ti
Mea inu mamala (1 can/335ml)	10 hipuni ti

He tautuaga mote ola malolo o nifo i to pitonuku

E heai he totogi, e faigofie, e avanoa mo koe!

Tatou talanoa agai ki na nifo

Telefoni 0800 TALK TEETH (0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz

Aiaga © 2009 Mataeke o te Olamalolō
E Faigofie ke Puipuia Te Matakatakata o to kaiga

Lomia ia Aukuho 2009 e te Mataeke o te Olamalolō
PO Puha 5013, Wellington, New Zealand

ISBN 978-0-478-33953-6 (Print)
ISBN 978-0-478-33950-5 (Online)