Meningococcal Disease - know the symptoms – Samoan version - HE2397

Reviewed
June 2019

Ma‘i o le Fiva Fai‘ai ia e iloa āuga. Information about the symptoms of meningococcal disease and what to do if someone has them. Seek medical advice quickly.

Download resource

Download PDF

Order resource

Details

Reviewed
June 2019
Format
Pamphlet DLE
HE code
HE2397
Language
Samoan

The full resource:

Aua e te toe faatali – talanoa i lau fomai poo se tausi soifua

O le ma’i o le Fiva Fai‘ai

O se aafiaga mai siama, ma e ono oo atu ai i ma‘i matautia e lua:

  • Meningitis (o se aafiaga o ‘afu‘afu o loo siosiomia ai le fai‘ai)
  • Septicaemia (ua faaoonaina le toto)

E toatele atu tagata e maliliu mai le septicaemia nai lo le meningitis.

E tele ituaiga eseese o siama e mafua ai le fiva fai‘ai, e aofi a ai A, B, C, Y ma le W-135. O le tele o ma‘i five fai‘ai o loo iai i Niu Sila, e mafua mai siama o vaega B ma le C.

E vave tele aafiaga o lenei ma‘i – na o ni nai itula lava ae alia‘e aafi aga.

Le ma‘i

E faifai mālie lava ona faasolosolo mai le ma‘i i se aso e tasi pe lua, a o nisi foi taimi e vave tele i totonu lava o ni nai itula. E mafai ona togafi tia i ni fualaautui (antibiotics), ae sili atu ona tāua pe a vave ona fai ni togafitiga. Pe a faato‘ā amata le ma‘i, e mafai ona aliali mai āuga o le fiva fai‘ai e pei o le fulū, ae mafai ona toe vave suia ma oo ina tigaina. O nisi taimi e iai lagona o le tagata e pei ua tau faama‘ima‘i, ona toe malosi lea, ae faafuasei ai loa ona toe tigaina i se taimi vave lava.

E lē mafai ona togafi tia i le aiga lenei ma‘i o le fiva fai‘ai – e tāua ona agai loa i le taimi lava lea i le falema‘i mo se fesoasoani.

E tutusa lava āuga o le fiva fai‘ai ma le tele o isi ma‘i masani lea e aliali mai ona toe malosi lea. E lē mafai ona togafitia i le aiga lenei ma‘i o le fiva fai‘ai – e tāua ona agai loa i le taimi lava lea i le falema‘i mo se fesoasoani.

Afai o e popole i se tasi e te manatu ua aafi a i le fiva fai‘ai, vili loa le tou fomai, le Healthline (0800 611 116) poo falemai laiti na e tatala i tua mai o taimi faigaluega masani, ma vave ave loa i ai e vaai se fomai. Afai e lē mafai ona maua se avanoa e vaai ai se fomai iina, ave sa‘o loa i le vaega o ma‘i tigaina (Emergency Department) i se falemai tele o e latalata i ai, pe vili le 111.

Afai o oe o se matua poo sē o loo tausia ni tagata mama‘i, e tatau ona e faia se faaiuga poto – e tatau lava ona e iloa atu ni āuga ua ma‘i tele si ou alo nai lo le tulaga e masani ai, ma ua amata ona tigaina. Afai e leai se isi mea e te maua ai se fesoasoani, vili loa le 111 mo se taavale a le falemai.

O ai e sili ona aafi a gofie?

O le fiva fai‘ai o se ma‘i e mafai ona aafi a ai soo se tasi. Peitai, o pepe, tamaiti e lei atoa le ta‘i 5 tausaga le matutua, o fanau ua ta‘i sefulu ma ona tupu tausaga faapea talavou ua matutua, afai o loo nonofo i ni nofoaga o loo nonofo toatele ai ma isi ma faigofi e ai ona aafi a, e tatau lava la ona fai ni o latou tui puipui. E mafai lava ona aafi a ai tagata i soo se taimi o le tausaga, ae pei e faatetele i le vaitau o le mālūlū ma le tau e totogo ai laau.

E lamatia gofi e lava pepe e lei atoa se tasi le tausaga, faapea tamaiti Māoli ma tamaiti Pasefika e lei atoa le ta‘i 5 tausaga. E vave lava ona aafi a se tasi i le fiva fai‘ai pe afai o loo latalata i se mea e ono mānavaina ai asu o tapaa, pe nofo i se aiga ua ova le toatele o tagata e nonofo faatasi, pe o loo aafi a foi i le fulū.

O gaioiga autū lava e pei o le pupuni o lou isu poo lou gutu pe a e mafatua pe tale foi ... e mafai ona faaitiitia ai le ono pipisi atu o siama o lea ma‘i.

Puipuiga

O le ma‘i o le fiva fai‘ai e tutusa lava auala e pipisi ai e pei foi o le pipisi o le fulū masani – e ala i le tale ma le mafatua.

E masani lava ona pipii le siama i le pito lava i tua i totonu o le isu ma le fa‘a‘i o le tagata o loo malosi lelei, lona uiga e lē o pasi atu fua i isi. E lē mafai e le siama ona ola umi pe afai o loo i fafo mai o le tino, o le mea lena e faigata ai ona pipisi le ma‘i lenei i

le na o le va o tagata. E tele ina pipisi le fiva fai‘ai i tagata o loo nonofo faatasi i se fale e tasi, pe o nisi o loo vavalalata tele o latou fesootaiga.

O gaioiga autū lava e pei o le pupuni o lou isu poo lou gutu pe a e mafatua pe tale foi, ma le fufulu mama ma solo mago ou lima, e mafai ona faaitiitia ai le ono pipisi atu o siama o lea ma‘i.

Faailoilo ma Āuga

Atonu e lē aliali uma mai le taimi e tasi āuga o le fiva fai‘ai. O nisi āuga e pei o le vevela o le tino, e taatele lava. Ia saili loa se fesoasoani pe afai ua e vaaia āuga ua aliali mai faatasi ma faailoilo nei. Vili le tou fomai, le Healthline (0800 611 116) poo falemai laiti na e tatala i tua mai o taimi faigaluega masani.

Afai e lē mafai ona maua se avanoa e vaai ai se fomai iina, ave sa‘o loa i le vaega o ma‘i tigaina (Emergency Department) a soo se falemai tele o e latalata i ai, pe vili le 111.

E tele āuga masani o le fiva fai‘ai. E aofi a ai

  • malosi le fiva
  • tiga le ulu
  • fenumia‘i le mafaufau
  • tautulemoe i taimi uma
  • tiga sooga o ponaivi ma maso o le tino.

E iai isi āuga patino, e pei o le

  • pata le tino
  • malō le ua
  • lē fi afi a pe a malamalama tele molī
  • faasuati
  • tagi
  • musu e ai (i pepe).

O pepe atonu ua mālūlūina lima ma vae, nii mai mea pei ni lālāvevela i o latou tino, ma e ono mumusu e aai. O tagata matutua atonu e tele ina tautulemomoe, e fenumia‘i le mafaufau, ua fasa pe oo lava ina matapogia.

Ua sasao lava le lālāvevela i le tino, o putaputa mūmū pe uno‘oa, ma e tusa pe te taumafai e avane se ipumalamalama e oomi ai ae lē alu ese, ma ua vaaia lava foliga e te ono popole ai. Ua tatau loa ona e vili le taavale a le falemai, pe afai ua e vaaia le ituaiga o lālāvevela lena i se tamaitiiti o loo ma‘i poo se tagata matua foi. E soo se vaega lava o le tino e ono aliali mai ai lena lālāvevela, ae aua e te faatali se‘i aliali mai lena faailoilo ona faato‘ā saili lea o se fesoasoani a le falemai. Pe ā ma le toatasi mai le toatolu tagata ua aafi a i le fi va fai‘ai ae lē aliali ai lava se lālāvevela.

Ia Vave Gaioi

Afai o oe poo se isi tagata o lou aiga o loo ma‘i i nisi o āuga na sa ta‘u atu i le itulau ua mavae, ia vave loa ona fai se gaioiga.

  • Vili vave loa se foma‘i le falemai (medical centre), falema na e tatala i tua mai o taimi faigaluega masani poo le Healthline (0800 611 116) – tusa lava poo le ao poo le po.
  • Faamatala i ai āuga.
  • Afai e te manatu o le fiva fai‘ai lea ua alia‘i, aua lava ne‘i e toe faatali. Ia maumauai e fai loa se gaioiga.
  • E tusa lava po ua uma ona siaki le tagata ma‘i e se fomai, ae ia vaavaai lelei pea o ia.
  • Afai ua toe tigaina, ave sa‘o i se fomai poo le falemai.
  • Aua le tuua na o latou i le fale.
  • Afai ua matuā tigaina lava, vili le 111 ma talosaga i ai mo se taavale a le falemai.

E tāua tele lou malamalama i faailoilo ma āuga o le ma‘i lenei o le fiva fai‘ai, ma ia vave ona e saili mo se fautuaga faafomai pe afai ua e popole.

Tui puipui mai le ma‘i o le fiva fai‘ai

O loo maua tui puipui mo le fiva fai‘ai ae lē maua fua.

Talanoa atu i lau fomai poo le tausi soifua poo ā ni tui puipui o loo maua faapea foi ma le tau o na tui.

E lē mafai e nei uma tui ona puipuia ai mai ituaiga uma o le fiva fai‘ai – na o ni vaega o le A, C, Y ma le W-135. O le taimi nei, e lē o maua se tui puipui mo le fiva fai‘ai vaega B.

E leai se tui puipui e matuā umi sona aogā. E tusa lava pe sa fai muamua sou tui puipui poo lou alo foi, e lē o toe puipuia ai o oulua i le taimi nei.

E tusa lava pe sa fai se tui puipui o lou alo mo le fiva fai‘ai vaega B i le va o le 2004 ma le 2008, e mautinoa lava e lē o toe iai se puipuiga o lena tui i le taimi lenei mo lea vaega o le fi va fai‘ai vaega B, ma e mautinoa foi e lē o puipuia mai ai i isi uma vaega o le fiva fai‘ai.

Mo nisi faamatalaga i le tui puipui mo le fiva fai‘ai

VILI LE 0800 IMMUNE (0800 466 863).

Pesiaki upega nei o fesootaiga:

O fea e te maua ai fautuaga i le ma‘i o le five fai‘ai

Afai e te fi a iloa atili nisi faamatalaga e faatatau i le ma‘i o le fiva fai‘ai, talanoa atu i lau fomai, le tausi soifua, falemai laiti, pe faafesootai le auaunaga tau soifua maloloina i lou pitonuu.

Mo ni fautuaga i tua atu o itula faigaluega, (auaunaga e 24 itula), vili le Healthline (0800 611 116).