Meningococcal disease - know the symptoms - Niuean HE2667

Reviewed
February 2024

Information in Niuean about the symptoms of meningococcal disease and what to do if someone has them. Seek medical advice quickly.

Download resource

Download PDF

Details

Reviewed
February 2024
Updated
February 2024
Format
Leaflet A4
Type
PDF download
HE code
HE2667
Language
Niuean

The full resource:

Gagao Meningococcal | Iloa e tau fakamailoga

Aua neke fakatali - kumi e lagomatai

Gagao Meningococcal

Ko e Meningococcal ko e gagao pikitia ne moua ha ko e moko bacteria, mo e maeke ke moua ua e gagao kelea lahi:

  • Meningitis (ko e pikitia ke he vala kakano ne uufi ke he uho ulu)
  • Septicaemia (tokona ke he toto)

Toko loga atu e tau tagata ne mamate ha ko e septicaemia mai he meningitis.

Logaloga e tau fufuta moko bacteria mengococcal, lalafi ki ai e A, B, C, W mo e Y. Laulahi i a lautolu ne moua i Niu Silani ne moua ha ko e fufuta B.

Maeke e gagao Meningococcal ke mafiti ke kamata - ka mole ke fiha ni e tula to maeke e tau tagata ke tupu e gagao lahi.

Ko e gagao

Maeke e gagao ke tupu fakaeneene he taha po ke ua e aho, po ke maeke ke tupu mafiti he fiha ni e tula. Maeke ke tului aki e tau vai antibiotics, ka e kua lata lahi ke tului fakamafiti. Ke he magaaho ne kamata e gagao, maeke e gagao Meningococcal ke tuga e gagao fulu (influenza) po ke gagao mokomia, ka e maeke foki ke mafiti e une ki mua e lahi e gagao. Ke he falu a magaaho maeke e tagata ke logona kua nakai malolo oti logona kua malolo to liu ni foki ke mafiti lahi ke liu ke gagao lahi.

Nakai maeke e gagao Meningococcal ke tului he loto kaina - mahuiga lahi ke kumi fakamafiti e lagomatai ekekafo.

Ne tatai e tau fakamailoga he gagao Meningococcal mo e loga e tau gagao ne nakai kelea lahi mo e maeke ke malolo ni nakai fai lagomatai. Nakai maeke e gagao Meningococcal ke tului he loto kaina - mahuiga lahi ke kumi fakamafiti e lagomatai ekekafo.

Kaeke ke fai tupetupe a koe kua moua he taha e gagao Meningococcal, hea ke haau a ekekafo, Healthline 0800 611 116 po ke taha fale kiliniki hafagi mule mo e ole ke maeke nakai ke kitia mafiti he ekekafo. Kaeke kua nakai maeke a koe ke kitia he ekekafo, taatu ke he faahi Emergency Department he fale gagao tata po ke tauhea ke he 111.

Kaeke ko koe ko e matua po ke tagata leveki lata ia koe ke tua ni ke he haau a fifiliaga - ko koe e tagata ne muaatu e maeke ke kitia e haau a tama kua gagao lahi mo e nakai fa mahani ke pihia mo e kitia foki kua auatu e kelea e gagao. Kaeke ke nakai moua e koe ha lagomatai ti hea atu ke he 111 ke finatu e emepelene.

Ko hai ne muaatu e hagahaga kelea?

Maeke e gagao Meningococcal ke lauia ni ha tagata. Moha ia, ko e tau mukemuke, tau fanau ki lalo hifo he 5 e tau tau moui, tau fanau fuata mo e tau fanau lalahi ne nonofo no poko po ke no fale ne lahi atu e hagahaga kelea mo e kua lata ke huki fakagata. Maeke e tau tagata ke pikitia ha magaaho ni he tau, ka e mahomo atu ke he vaha makalili mo e vaha tau tupu.

Ko e tau mukemuke ki lalo hifo he taha, mo e tau fanau Mauli mo e Pasifika ki lalo hifo he 5 e tau tau moui ne tokoluga lahi e hagahaga kelea. Ka fakatapakupaku ke he tau ahua tapaka, nonofo apiapi auloa he taha e fale po ke moua foki he gagao pikitia he hala fafagu tuga e fulu to maeke ke malikiti hake ke fai gagao ka moua, ti manamanatu amanaki ke moua haau a huki fakagata ke he tau tau oti ma haau mo e haau a fanau.

Puipuiaga

Tatai ni e puhala ne uta fano e gagao Meningococcal ke he gagao mokomia - ke he kohokoho mo e tihe.

Ko e na fa mahani e moko bacteria ke nofo mo e nakai fai lekua i loto he tau ihu mo e tau kakia mo e nakai fakapikitia atu e falu. Nakai moui loa e moko bacteria ka nofo ke loa lahi e magaaho ki fafao he tino, ti uka ke tufa viko e gagao ke he tau tagata. To liga maeke e gagao Meningococcal ke tufa fano ke he tau tagata ne nonofo auloa he taha e fale poke tata lahi e tau matutakiaga.

Ko e tau puhala mukamuka ke tuga e pa e ihu po ke gutu he magaaho ka tihe po ke koho, mo e holoholo mo e fakamomo e haau a tau lima, ne maeke ke lagomatai ke tuku hifo e magaaho ke tufa viko e moko gagao. Kalo kehe mai he fefakaaoga auloa e tau mena ne liga ke fai ifo mai he gutu i ai ke tuga e tau lupo inu, vali lau gutu po ke tapaka hila.

Tau fakakiteaga mo e tau fakamailoga

To ligaliga ke ai kitia oti ke he taha e mogo e tau fakamailoga he gagao Meningococcal. Falu he tau fakamailoga, tuga e velavela, ne fa mahani lahi ke kitia. Kumi fakamafiti e lagomatai kaeke ke kitia e koe e tau ha lafilafiaga he falu he tau fakakiteaga mo e tau fakamiloga. Hea ke he haau a ekekafo, Healthline (0800 611 116) po ke taha kiliniki hafagi mule. Kaeke kua nakai maeke a koe ke kitia he ekekafo, taatu ke he faahi Emergency Department he fale gagao tata po ke tauhea ke he 111.

Ha ha i ai e tau fakamailoga fa kitia mai he gagao Meningococcal. Lalafi ki ai a lautolu nei:

  • velavela lahi
  • mamahi e ulu
  • fakaligoa
  • fia mohe
  • mamahi e tau tutaki mo e tau fua leke.
Ha ha i ai foki e tau fakamailoga tonu, tuga e:
  • kulakula
  • mao e tau ua
  • vihiatia ke he/logona lahi e maama he tau moli puho
  • koko
  • tagi mau
  • nakai mahalo ke kai (tau tama mukemuke)
  • ligaliga ke fua e ofoofo he ulu (vala molu he tumuaki ulu)
  • fakafitikia po ke fiti.

To liga ke mokomoko e tau lima mo e tau hui, kilakila kula e tino mo e nakai mahalo ke kai. To fia mohe, fakaligoa, mahani tuga mo e nakai fa kitia po ke matefua nakai fai logonaaga.

Tupetupe lahi kaeke ke kitia e taufakamailoga patapata ne kua tuga e tau ilaila lanu kula-lanu fuahoi po ke tau unoko ne nakai galo kaeke ke popoka aki e taha kapiniu kalase. Kua lata i a koe ke hea fakmafiti e taha emepelene, kaeke ke mafuta hake e tau fakamailoga nei ke he taha tama gagao po ke tagata lahi. To maeke e patapata nei ke kitia he ha vala ni he tino, ka e aua neke fakatali mua ke kitia e tau fakamailoga to kumi e lagomatai faka ekekafo. Ko e taha mai he tolu e tagata ne moua e gagao Meningococcal ne nakai kitia ha patapata.

Fakamafiti ke taute

Kaeke kua taha mai he haau a lotokaina ne kua gagao mo e kitia ke he taha po ke fai foki e tau tau fakamailoga ne kua fakakite ke laupepa kua mole, fakamafiti ke taute fakamafiti taha mena.

  • Hea fakamafiti ke he taha ekekafo, fale kiliniki, taha kiliniki hafagi mule po ke Healthline 0800 611 116 - he aho po ke po.
  • Talahau ko e heigoa e tau fakamailoga.
  • Kaeke ke tuaha a koe ko e gagao Meningococcal, aua neke fakauaua.
  • Ui fakamakamaka ke fai tauteaga fakamafiti.
  • Pete ni kua fita he tivi he ekekafo, kua lata agaia e tagata gagao ke tuku mata tumau.
  • Ko e magaaho ka liu ke tivi he ekekafo fakamooli kua fai talahauaga mahino mitaki ka moua ke iloa ko e magaaho fe ka liu ke feleveia po ke hea ki ai ke moua mafiti e lagomatai. Ole ke tohitohi hifo e tau tau talahauaga nei.
  • Kaeke ke kelea atu ti liu fakahako ni ke he ekekafo po ke he fale gagao. Talaage ke he tau tagata gahua he kiliniki kaeke kua fita he folo he tagata gagao e tau tegavai antibiotics, ha kua maeke e tau fakamailoga ke ufiufitia e tau fakamailoga.
  • Aua neke toka tokotaha e tagata gagao.
  • Kaeke ko e fekau mafiti lahi hea ke he 111 mo e ole ke he taha emepelene.

Mahiga lahi ke iloa e koe e tau fakakiteaga mo e tau fakamailoga he
gagao Meningococcal, mo e kumi fakamafiti e lagomatai kaeke kua
tupetupe a koe.

Huki fakagata ke totoko ke he gagao Meningococcal

Fai vai huki fakagata ke lata ma lautolu ne ligaliga mukamuka ke moua e gagao
Meningococcal.

Kua fita e totogi e tau vai huki fakagata ke lata ma e fufuta gagao A, C, W mo e Y:

  • Ma e tau matutakiaga tata kia lautolu ne kua moua e gagao Meningococcal mai he fufuta gagao (A, B, C, W po ke Y).
  • Tau tagata ne kua fita e moua e gagao Meningococcal he tau magaaho kua mole.
  • Tau tagata ne nonofo ke he hagahaga kelea lahi ke moua e gagao Meningococcal ha kua to hifo e malolo he vai fakagata ha kua moua ke he falu a tau gagao foki.
  • Tau fanau fuata mo e lalafi ki ai foki e tau fuata lalahi 13 ke he 25 e tau tau moui ne amanaki po kua fita e nonofo he taha poko no he fale aoga, fale totogi poko po ke taha fale nonofo poko he aoga univesiti, fale he tau kautau po ke fale puipui.

Kua fita e totogi e tau vai huki fakagata ke lata ma e fufuta gagao B:

  • Ma e tau matutakiaga tata kia lautolu ne kua moua e gagao Meningococcal mai he fufuta gagao (A, B, C, W po ke Y).
  • Tau tagata ne kua fita e moua e gagao Meningococcal he tau magaaho kua mole.
  • Tau tagata ne nonofo ke he hagahaga kelea lahi ke moua e gagao Meningococcal ha kua to hifo e malolo he vai fakagata ha kua moua ke he falu a tau gagao foki mo e lalafi atu e tuaga kua fai mena ne kua tauhele ke he malolo he tino ke totoko e gagao.
  • Ko e tau tama ikiiki ke hoko ke he 12 e mahina he moui, ne tuku ko e taha e vala he fakaholoaga fakagata he tau fanau.
  • Ko lautolu ne 13 ke hoko ke he 25 e tau tau moui ha e ne fae hoko atu ke he ha lautolu a tau fakamua po kua fita e kamata e tau fakamua he nonofo auloa tuga mo e poaki.
  • Tau fanau 13 ke he 59 e mahina (to hoko ke he aho 31 Aokuso 2025).
  • Ko lautolu ne 13 ke he 25 e tau tau moui mo e ha i ai ke he ha tau ni kua hoko ki ai.

Ke moua falu foki a vala tala ke iloa ke huki fakagata ke totoko e gagao Meningococcal

Fano ki fe ke moua e tau hatakiaga ke lata ma e gagao Meningococcal

    Kaeke ke manako a koe ke fai iloaaga atu foki hagaao ke he gagao Meningococcal, tutala mo e haau a ekekafo, nosi gahua, po ke kiliniki malolo tino, poke matutaki ke he haau a nosi tata ne gahua ma e papiliki.

    Ke moua e tau hatakiaga ke he tau tula mule (gahua ke he 24 e tula), hea ke he Healthline (0800 611 116)