Dengue fever - Mofi Tengi´ - Tongan - HE3050

Pepa fakamatala ki he mo‘ui lelei´

Ko e Tengi´ (‘a ia ‘oku ‘iloa ko e mofi tengi´) ko ha mahaki ‘oku fakatupu ‘e he vailasi ‘i hano u‘u koe ‘e ha namu ‘oku´ne fetuku holo ‘a e vailasi tengi´. Ko e vailasi ko ‘eni´ ‘oku ‘i he ngaahi fonua muli´ he ko e namu ‘oku´ ne fetuku holo ‘a e tengi´ ‘oku ‘ikai ke nau ‘i Nu‘u Sila´ ni. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha huhu malu‘i ke malu‘i ‘a e kakai´ mei he tengi´ ‘i he lolotonga´ ni. Ko e founga lelei taha ke malu‘i koe´, ko ho‘o faka‘ehi‘ehi mei hano u‘u koe ‘e ha namu lolotonga ha‘o ‘i ha feitu‘u muli ‘oku mafola ai ‘a e tengi´.

‘Oku anga fēfē ‘ene mafola´

‘Oku lava ke ma‘u koe ‘e he tengi´ ‘i hano u‘u koe ‘e ha namu ‘oku´ ne ma‘u ‘a e vailasi tengi´. ‘Oku ‘ikai lava ke ke pihia ‘i ha taha kuo puke ‘i he tengi´ hangē ko e ngaahi mahaki pipihi´ ‘o kau ai ha momoko pe fulū.

Ngaahi faka‘ilonga ‘o e mofi tengi´

‘Oku toki kamata ke hā mai ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o e mofi tengi´ hili ha ‘aho ‘e fā ki he fitu mei taimi na‘e u‘u ai koe ‘e ha namu ‘oku´ ne ma‘u ‘a e vailasi´.

Ngaahi faka‘ilonga angamaheni´:

• mofi lahi ‘oku fakafokifā ‘ene hoko´
• Langa ‘ulu lahi ‘aupito (tautefito ki mui he mata´)
• felāngaaki ‘a e uoua´ mo e hokotanga hui´
• ongo‘i ongoongosia ‘aupito
• ongo‘i tokakovi/moe lua
• fepulopulasi ‘a e nima´ mo e va‘e´; velia lahi ‘aupito pea mafohifohi mo e kili´.

‘Oku fa‘a tolonga ‘a e ngaahi faka‘ilonga/faingtā‘ia ko ‘eni´ ‘i ha ‘aho ‘e ua ki he fitu.

Kapau ‘oku kamata ke hā mai ‘a e ngaahi faka‘ilonga ko ‘eni´ hili ha‘o folau, ‘alu he vave taha´ ki ho‘o toketā fakafāmili´ pe tā ta‘etotongi ki he Healthline ‘i ha fa‘ahinga taimi pē ‘i he 0800 611 116 Kole ke ‘omai ha fakatonu lea he Lea Faka-Tonga´ ‘o kapau ‘oku fiema‘u.

Tūkunga fakatu‘utāmaki ‘o e tengi´

‘I he taimi ‘e ni‘ihi ‘e lava ke a‘u ki ha tūkunga fakatu‘utāmaki ‘a e tengi´ (‘oku ‘iloa ko e dengue haemorrhagic fever pe ko e mofi tengi ‘oku fānoa ai ‘a e toto´).

Ko kinautolu ‘oku ‘i ha tūkunga fakatu‘utāmaki koe‘uhi ko e tengi´ ‘e fiema‘u ke nau tokoto falemahaki.

‘E lava ke to e fakalalahi ange ki ha tūkunga fakatu‘utāmaki ‘aupito kapau kuo laka hake he tu‘o taha´ ‘a ho‘o fokoutua ‘i he tengi´.

Ko ha ngaahi faka‘ilonga ‘o e tūkunga fakatu‘utāmaki ‘o e tengi´ ‘oku kau ai ‘a e:

• langa kete lahi ‘aupito
• toutou lua ma‘u pē
• toto ‘a e ihu pe kaungao
• lua toto
• hōhō ‘a e mānava´
• ‘ikai lava ke ma‘u ha mālōlō lelei.

Faito‘o´

‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha faito‘o pau ki he tengi´ he lolotonga´ ni, kaekehe, ‘e lava pē ke ke fakahoko ‘a e ngaahi me‘a´ ni ko ha fakanonga:

• inu ke lahi ‘a e vai´ pe ngaahi inu kehe pē ke ‘oua ‘e pakupaku ‘a e monga´
• ma‘u ha mālōlō lelei
• ma‘u e fo‘i ‘akau ‘oku ‘iloa ko e paracetamol fakatatau mo e lahi ‘oku fale‘i ‘e he toketaa´ ke tokoni ki he langa´
• kapau ‘oku´ ke lolotonga ma‘u ha ngaahi faito‘o/ fo‘i‘akau kehe, fetu‘utaki ki ho‘o toketā fakafāmili´ ki mu‘a pea ke to e ma‘u ha ngaahi faito‘o kehe.

Kapau ‘oku´ ke fokoutua ‘i he tengi´, ‘oua te ke ngāue‘aki ‘a e ngaahi fo‘i‘akau/faito‘o ko ‘eni´ ‘o kau ai ‘a e aspirin, ibuprofen pe faito‘o ‘oku ‘iloa ko e non-steroidal anti-inflammatory drugs (NSAIDS).

Founga faka‘ehi‘ehi mei he tengi´

Ko e founga lelei taha ki he faka‘ehi‘ehi mei he u‘u koe ‘e he namu´ lolotonga ‘a ho‘o ‘i he ngaahi fonua muli´.

‘I he lolotonga´ ni ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha faito‘o pe huhu malu‘i ki he tengi´ ma‘a kinautolu ‘oku nau fefolau‘aki´.

Ki hano malu‘i koe mei he u‘u ‘e he namu´ ‘i tu‘a:

• ngāue‘aki ‘a e ngaahi me‘a malu‘i ki he ‘inisēkite´. Ko e me‘a malu‘i lelei taha ke malu‘i koe mei he namu ‘oku´ ne tufaki ‘a e vailasi tengi´ mo e ngaahi mahaki kehe´, ‘oku ‘iloa ko e DEET. Ko e malohi ‘oku fiema‘u´ fakatatau ki he fale‘i ‘a e kau mataotao´ ko e 20% - 50% ki he kakai lalahi´ pea 20% - 30% ki he fānau´. Vakai ma‘u pē ki he ngaahi fakahinohino ‘o e ngaahi me‘a malu‘i´ ki mu‘a pea ke toki ngāue‘aki, tautautefito ki hono faka‘aonga‘i ki he longa‘i fānau´ pea fetu‘utaki ki he toketā fakafāmili´ pe ‘ōfisa talavai´ ki ha fale‘i pe tokoni.
• toki ngāue‘aki ‘a e ngaahi malu‘i ki he namu´ hili hono ngāue‘aki ‘o e ngaahi malu‘i ‘o e kili mei he la‘aa´.
• Tui ha ngaahi vala nima lōloa mo e talausese loloa lanu maama fakataha mo ha tatā. ‘E lava pē ke tanaki ‘a e ngaahi me‘a malu‘i ki he namu´ ki ho vala ‘oku tui´. 
• Ngāue‘aki e ngaahi matapā tainamu ki he namu´ ‘i he ngaahi tēniti´.
• Fakamama‘o mei he ngaahi ‘ēlia ‘oku nofo‘anga namu´ hangē ko e ngaahi feitu‘u ano´.
• ‘oku angamaheni ke lahi ‘a e ‘oho ‘a e namu´ pongipongia mo e taimi efiafi´, ‘oku matu‘aki mahu‘inga ke ke to e tokanga ange he ngaahi taimi ko ‘eni´.

Ki hano malu‘i koe mei he u‘u ‘e he namu´ lolotonga ‘oku ke ‘i loto fale, ngāue‘aki:

• ha uaea namu he ngaahi matapaa´ mo e matapā sio‘ata´.
• ha ngaahi hina fana malu‘i ki he ‘inisēkite´.
• me‘a tāmate ‘inisēkite ‘uhila pe faka‘ahu namu.
• tānaki ‘a e ngaahi me‘a malu‘i ki he namu´ ki ho vala ‘oku tui´ pe ‘oku ‘iloa ko e permethrin insecticide (‘oku lava ke ma‘u ‘a e permethrin ‘i he ngaahi fale koloa ‘oku ‘iloa ko e Travel Medicine Clinics).
• ha tainamu ‘i he mohenga ‘oku´ ke mohe ai ‘i he po‘uli´. ‘E to e lava foki ke ke fana pe tānaki ‘a e permethrin ki he tainamu´.
• Fakalele ‘a e ‘ea koni´ kapau ‘oku ‘i ‘api. ‘Oku tokoni lahi ‘aupito ‘a e ‘ea koni´ ki hono se‘e e namu´ mei ho loki´.

Ki ha ngaahi fakaikiiki

Ki ha ngaahi fale‘i kehe fekau‘aki mo e ngaahi mahaki ‘oku fakatupu ‘e he namu´ lolotonga ‘a e fefolau‘aki´, vakai ki he uepisaiti: safetravel.govt.nz

Ki ha ngaahi fakaikiiki fekau‘aki mo e mofi tengi´ pea mo ha ngaahi founga ke ke malu ai lolotonga ‘a ho‘o fefolau‘aki´, vakai ki he uepisaiti: info.health.nz/denguefever

Ki ha fale‘i fekau‘aki mo ho‘o mo‘ui lelei´, te ke lava ‘o tā ta‘etotongi ki he tokoni mei he Healthline ‘i he 0800 611 116, pe fetu‘utaki hangatonu ki ho‘o toketā fakafāmili´ pe ko ho‘o kilīniki´.